Czechowice – spacer historyczny – niedziela 15 czerwca 2025

Zapraszamy do zapoznania się z materiałem ze spaceru historycznego po Czechowicach. Spacer w założeniu ma pokazać Czechowice dzisiejsze, opowiedzieć o ich genezie jako samodzielnej wsi oraz okolicznościach, w których stały się miastem a następnie dzielnicą Warszawy. Spacer zakończy się pod pomnikiem Czerwca 1976.

Mapa

1. OSiR Ursus oraz RKS Ursus

Kompleks sportowy Ursus powstał z inicjatywy partyjnej przy zakładach przemysłowych w latach 1963-1965, a połowę wartości inwestycji szacowanej na 7,5 mln zł zrealizowano w tzw. czynie społecznym. Choć otwarcie miało miejsce przy okazji obchodów 30-lecia Ursusa, to stadion otrzymał wyjściowo nazwę XX-lecia PRL. Na ponad 6 hektarach powstał główny stadion z widownią na planie podkowy (północny łuk otwarty), boisko treningowe, po dwa boiska do siatkówki i koszykówki, boisko do piłki ręcznej i 3 korty tenisowe.

Podobnie jak cały kompleks, po transformacji ustrojowej stadion Ursusa długo pozostawał niedoinwestowany. W 1995 roku trybunę zachodnią usunięto (nasyp z maleńkim sektorem gości pozostał), a na wschodniej zainstalowano ok. tysiąca krzesełek. W 2010 wszystkie te krzesełka wymieniono na nowe, w barwach klubowych. W 2014 pojawiła się nowa bieżnia z 6 torami, natomiast w 2017 część wschodniej trybuny otrzymała efektowne zadaszenie.

W 2025 roku stadionowi OSiR nadano imię piłkarza Krzysztofa Nowaka.

2. Szkoła Podstawowa nr 14 przy Sosnkowskiego 10 (“Kruczek”)

Zajęcia początkowo odbywały się w budynku szkoły powszechnej przy ulicy Piłsudskiego. Później to była ulica Józefa Stalina, a od 1956 roku Bohaterów Warszawy. W listopadzie 1946 roku Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące zostało przeniesione do budynku przy Regulskiej 22. Budynek ten nie najlepiej pełnił swoją funkcje. Na początku lat 50. XX wieku powołano komitet budowy szkoły. Nowy gmach został wzniesiony w stylu socrealistycznym przy ówczesnej ulicy Wawelskiej.

Autorem projektu szkoły był inżynier Rydzik, a generalnym projektantem inżynier Umiejewski. Prace pod wykopy rozpoczęto w listopadzie 1953 roku, a kamień węgielny wmurowano w dniu 31 marca 1954 roku. Południową część budynku – przeznaczono dla Szkoły Podstawowej nr 3. Skrzydło to oddano do użytku 28 września 1954 roku. Natomiast część północną przekazano Liceum Ogólnokształcącego w dniu 21 stycznia 1956 roku.

W dniu 6 kwietnia 1963 roku liceum otrzymało sztandar oraz patrona. Był nim Leon Kruczkowski. W uroczystości uczestniczyła wdowa Jadwiga Kruczkowska i synowie oraz wiceprezes Rady Ministrów Stefan Ignar, wiceminister kultury i sztuki Kazimierz Rusinek, wiceminister oświaty Ferdynand Herok, prezes Związku Literatów Polskich Jarosław Iwaszkiewicz i generał dywizji w stanie spoczynku Juliusz Rómmel.

Absolwentką szkoły podstawowej była między innymi Krystyna Janda. Po ukończeniu szkoły podstawowej i wybraniu Liceum w Warszawie będąc mieszkanką Ursusa miała zamiar wybrać się do Szkoły Aktorskiej. W tym celu udała się do działającego przy Technikum “Piecka” w Ursusie kółka teatralnego.

Tam Panie z kółka wylały “kubeł zimnej wody” na głowę przyszłej aktorki. Dały jej do zrozumienia, że nie nadaje się do zawodu aktorki. To podziało mobilizująco na Krystynę Jandę. Dostała się do wymarzonej szkoły i została aktorką, którą jest do dziś. Natomiast absolwentami Liceum zwanego “Kruczkiem” byli między inymi: Agata Dygat, która jest dziś znaną aktorką oraz nieżyjący już profesor Maciej Grabski.

Panią Dygat można było widzieć w wielu filmach i serialach. W takim serialu chociażby jak “Niania” nadawanego przez stacje telewizyjną TVN.

3. Park Czechowicki

Największy park w Ursusie znajduje się w obrębie ulic: Spisaka, Żurawickiej, Malinowej i Drzymały. Kameralny park miejski utworzony dla miasta Ursus na początku lat 70. XX wieku, wytyczony na planie dookoła stawu, który jest atrakcją, gdzie z drewnianego pomostu można karmić ptaki, zwłaszcza ziarnami słonecznika lub gotowanymi warzywami. Obecnie jedno z ulubionych miejsc spacerowych mieszkańców dzielnicy.

W parku znajduje się także amfiteatr, do którego dojść można szeroką aleją z kameralnymi placami,
ławeczkami i ciekawymi roślinami. Latem park służy imprezom rodzinnym – można obejrzeć bajkę lub posłuchać koncertów muzycznych. Odwiedzając park zimą, nie można zapomnieć o zabraniu ze sobą sanek gdyż jest do tego stroma górka. Nazwę nadano w 1998 roku aby upamiętnić wieś oraz miasto Czechowice (od 1954 roku znane jako Ursus).

Skoro już jesteśmy przy parku i przyrodzie, nie sposób nie wspomnieć o czechowickim pomniku przyrody, czyli majestatycznej lipie drobnolistnej z ul. Wysoczyńskiej 16. Choć położona z dala od trasy naszego spaceru, w zakamarku niedaleko torów kolejowych – warto podczas spacerów po osiedlu choć raz odwiedzić ją i oddać jej należny hołd. Po drodze do lipy można zapoznać się z przykładami lokalnej architektury jednorodzinnej – tej historycznej oraz współczesnej.

4. Dawna tymczasowa kaplica parafii św. Józefa

W 1942 roku powstała parafia św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny obejmująca Czechowice, Szamoty, a także Skorosze. Początkowo nabożeństwa odprawiano w kaplicy urządzonej w domu rodziny Bolenów przy ulicy Malinowej. Poświęcona 1 maja 1942 roku. Funkcjonowała ta kaplica w dwóch salonach tego domu mieszkalnego. Gdy w sierpniu 1943 roku poświęcono wybudowany w dwa miesiące kościółek drewniany. Dom na Malinowej przestał być miejscem nabożeństw.

5. Kamienica Szpudów

W miejscu, gdzie dziś znajdują się stacja kolejowa oraz ulice Cierlicka i Kościuszki, istniała niegdyś wieś Czechowice. To właśnie tam Piotr i Klara Szpudowie prowadzili swoje gospodarstwo. Po drugiej stronie torów funkcjonowała już wtedy fabryka, która znacząco wpłynęła na rozwój tej okolicy. W grudniu 1926 roku, po wieloletnich staraniach, uruchomiono stację kolejową „Ursus”. Jej powstanie zapoczątkowało dynamiczne zmiany urbanistyczne – zaczęły powstawać nowe domy, sklepy oraz kamienice.

W latach trzydziestych syn Szpudów, Jan, rozebrał drewniane zabudowania gospodarstwa i postawił w ich miejsce dwupiętrową kamienicę. Od samego początku budynek miał charakter mieszkalno-usługowy. Na parterze uruchomiono urząd pocztowy, który działał tam aż do 1997 roku. Na pierwszym piętrze powstały dwa oddzielne mieszkania – jedno z nich zajęli Jan i jego żona. Niestety Jan nie cieszył się długo nowym domem – w 1939 roku został powołany do wojska i zaginął bez wieści. W czasie okupacji w drugim mieszkaniu na tym samym piętrze zamieszkał Władysław Godurkiewicz – wójt, który odważnie pomagał rodakom, ratując wielu z nich przed śmiercią. Z kolei na drugim piętrze mieszkał naczelnik miejscowej poczty – Pankracy Więcławski.

Kamienica szczęśliwie przetrwała II wojnę światową w niemal nienaruszonym stanie. Do dziś można podziwiać piękną, kutą balustradę oraz częściowo zachowane oryginalne okna na klatce schodowej. Po wojnie, w trakcie budowy tunelu pod torami, zamurowano pierwotne wejście do budynku od strony dzisiejszej ulicy Cierlickiej.

Warto też zwrócić uwagę na boczną ścianę kamienicy przy ulicy Wiosny Ludów. Znajduje się tam duża, ręcznie malowana reklama dawnych zakładów Ursus. Niestety mural ten jest w złym stanie technicznym. Pozostaje mieć nadzieję, że zostanie on odrestaurowany i będzie nadal przypominał o fabryce, której istnienie dało nazwę całej dzielnicy.

6. Hala dworca kolejowego Ursus

Współczesny budynek dworca pochodzi z Gierkowskiej dekady rozwoju, i miał być odpowiedzią na duże potoki pasażerskie. Budowany z rozmachem według projektu autorstwa inżynier architekt Barbary Boguckiej – Blińskiej, dużą ogrzewaną jak na taki przystanek halą, i czterema okienkami kasowymi. Był budowany w typowym dla tamtych czasów stylu, z używanych wtedy materiałów (blacha trapezowa, płyty marmuropodobne, żelbeton, stal, aluminium, przeszklone ściany boczne) i założeniami nieco przypomina Warszawę Wschodnią w miniaturce.

7. Pomnik Czerwca 1976 roku

Odsłonięty 4 września 1981 roku, autorstwa Leszka Nadstawnego oraz pracowników Zakładów “Ursus”. Znajduje się on przy ul. Traktorzystów i pl. Czerwca 1976 roku, obok urzędu dzielnicy i centrum handlowego Factory. Pomnik powstał na pięciolecie protestów 1976 roku, które miały miejsce po wprowadzonej przez PRL-owski rząd Piotra Jaroszewicza podwyżce cen (24 czerwca), przede wszystkim artykułów pierwszej potrzeby. Spowodowało to niezadowolenie społeczne, którego wynikiem były protesty (25 czerwca) w Radomiu, Ursusie czy Płocku, co doprowadziło do represji i aresztowań. Wówczas wielu pracowników pobliskich zakładów mechanicznych “Ursus” zostało aresztowanych bądź zwolnionych z pracy.

Wydarzenia 1976 roku skutkowały nie tylko dalszymi protestami, rozwojem opozycji antyrządowej czy utworzeniem Ruchu Ochrony Praw Człowieka i Obywatela, ale także włączeniem “buntowniczego” miasta Ursus do Warszawy 1 sierpnia 1977 roku. Pomnik składa się z piaskowcowego kamienia umieszczonego na granitowym postumencie oraz stojącego obok metalowego krzyża, który stanął w 1996 roku. Na kamieniu wyryta jest data protestów: Czerwiec 1976, natomiast na podstawie umieszczone są inskrypcja oraz trzy tablice pamiątkowe: inskrypcja umieszczona z boku zawiera tekst wiersza „Modlitwa” Juliana Tuwima.

Patroni ulic i obiektów

Krzysztof Nowak
(1975-2005)

Mieszkaniec Ursusa, piłkarz, absolwent poznańskiej Akademii Wychowania Fizycznego. Na boisku występował na pozycji defensywnego pomocnika i rozgrywającego. Karierę zawodniczą rozpoczynał w RKS Ursus (1986-1993). W 1998 Krzysztof Nowak został zawodnikiem VfL Wolfsburg, występującego w ekstraklasie niemieckiej. Do lutego 2001 Nowak rozegrał w zespole z Wolfsburga 83 spotkań w Bundeslidze, strzelając 10 bramek.

Był wielokrotnym reprezentantem Polski. Występował w drużynach narodowych we wszystkich kategoriach wiekowych; w pierwszej reprezentacji debiutował 14 czerwca 1997 w meczu z Gruzją w Katowicach w ramach eliminacji mistrzostw świata (strzelił jedną z bramek w wygranym 4:1 meczu).

Od początku 2001 Nowak cierpiał na chorobę układu nerwowego ALS, objawiającą się zwiotczeniem i stopniowym zanikiem mięśni; pod koniec życia poruszał się na wózku inwalidzkim. Podejmowane próby leczenia w Niemczech, Holandii i USA nie przyniosły skutku. Zmarł 26 maja 2005. 4 czerwca 2005 został pochowany na Cmentarzu Leśnym w Wolfsburgu. Wśród kibiców klubu z Wolfsburga zyskał przydomek „Numer 10 serc”.

Józef Julian Chmiel
(1886-1959)

Profesor Józef Julian Chmiel urodził się 16 lutego 1886 w Zagórzycach jako jedno z trójki dzieci Tomasza Chmiela i Genowefy Chmiel. Jego dwie siostry, Maryla i Jadwiga również zostały nauczycielkami. Z powodu ubóstwa rodzina często zmieniała miejsce zamieszkania. Szkołę powszechną ukończył w Stanisławowie. Był absolwentem Wydziału Filozoficzno-Matematycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego z 1910. W trakcie studiów zdobył złote cesarskie stypendium „Franz Jozef Elizabeth Goldstipendium” dla studentów wybitnych za swoje osiągnięcia matematyczne. W 1920 w Kościele Mariackim w Krakowie wziął ślub ze Stefanią z Karneckich. W okresie dwudziestolecia międzywojennego pełnił funkcję dyrektora szkół średnich w Lidzie, Łomży oraz Bielsku Podlaskim.

Mimo wybuchu wojny 1 września 1939 przeprowadził maturalny egzamin poprawkowy dla uczniów liceum im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim. Wkrótce po wybuchu II wojny światowej został aresztowany przez NKWD i do czerwca 1941 osadzony był jako więzień w Brześciu nad Bugiem, natomiast jego rodzina została deportowana w głąb ZSRR (do Kazachstanu). Wyjątkiem był najstarszy syn Julian, który w momencie wybuchu wojny przebywał w Warszawie (student prawa Uniwersytetu Warszawskiego). Po agresji niemieckiej na ZSRR został wypuszczony z więzienia przez niemców i służył jako tłumacz. Jednocześnie jednak organizował komplety tajnego nauczania w Warszawie, gdzie odnalazł najstarszego syna.

Syn Julian bierze udział w powstaniu warszawskim i w trakcie poznaje swoją przyszłą żonę. Po upadku powstania warszawskiego, jesienią 1944 Józef Chmiel osiadł w podwarszawskim Ursusie, gdzie był organizatorem, dyrektorem i jednym z pierwszych nauczycieli Samorządowego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego (obecnie LVI Liceum Ogólnokształcące im. Leona Kruczkowskiego w Warszawie). Funkcję dyrektora placówki Józef Chmiel piastował do 1952. Jednocześnie był członkiem Miejskiej Rady Narodowej Ursusa, skupiającym się na kwestiach edukacji. Zmarł 30 listopada 1959 i został pochowany na Cmentarzu Parafialnym Parafii Św. Józefa Oblubieńca NMP w Ursusie.

Podziękowania

Cykl spacerów “Ursus. Fabryka, Miasto, Ludzie” jest dofinansowany przez biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków. O ile same spacery są bezkosztowe, a materiały drukujemy “za swoje”, tak grant zostanie przeznaczony na wydanie bezpłatnej książki o historii Ursusa o której będziemy informować pod koniec roku.